Η μελέτη αυτού του προβλήματος έγινε πιο κρίσιμη τα τελευταία χρόνια, ένεκα μιας δραματικής αύξησης των αυτοκτονιών των νέων ατόμων (Shaffer and Fisher 1981)
Πολύ λίγα παιδιά ηλικίας κάτω των 12 ετών αυτοκτονούν, αν και αρκετά παιδιά αυτής της ηλικίας απειλούν με αυτοκτονία και μερικά από αυτά κάνουν απόπειρες συνήθως ανεπιτυχείς.
Η αυτοκτονία αυξάνεται εντυπωσιακά στους νέους κυρίως από την ηλικία των 15 ετών για να φτάσει στο υψηλότερο ποσοστό στο 23ο έτος (Shaffer and Fisher 1981)
Η αναλογία των αποπειρών αυτοκτονίας σε σχέση με τις ολοκληρωμένες προσπάθειες είναι 120 προς 1. Τα αγόρια και ιδιαίτερα τα μεγαλύτερα από 15-19 ετών ολοκληρώνουν πιο συχνά, ενώ τα κορίτσια κάνουν περισσότερες απόπειρες στο σύνολον, αλλά και περισσότερες ανεπιτυχείς.
Τα ποσοστά αυτοκτονιών στα μεγαλύτερα παιδιά και στους εφήβους έχουν αυξηθεί σημαντικά την τελευταία εικοσαετία. Σύμφωνα με τον Garber et al, 1988, ανέρχονται σε 13 περιστατικά ανά 100.000 ετησίως. Στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, από όπου προέρχονται οι στατιστικές , η αυτοκτονία είναι η πέμπτη αιτία θανάτου μεταξύ των ηλικιών 15-19. Κατά την εφηβική ηλικία παρατηρείται το 12% των αποπειρών οι οποίες συμβαίνουν σε όλες ηλικίες. Η αναλογία μεταξύ αγοριών και κοριτσιών είναι 1 προς 10.
Βλέπουμε λοιπόν ότι οι έφηβοι παρουσιάζουν σε μεγάλη αναλογία αυτοκτονική συμπεριφορά, η οποία είναι συνέπεια κάποιων ειδικών ψυχολογικών χαρακτηριστικών της εφηβείας. Μέσα στον έφηβο και στην έφηβη επιβεβαιώνονται ο άνδρας και η γυναίκα. Ο έφηβος οφείλει να αναλάβει την φυλετικοποίησή του, να αναπτύξει καινούργιες σχέσεις και να αποκηρύξει οριστικά τις παιδικές, προετοιμαζόμενος για τη μελλοντική του αυτονομία.
Ο έφηβος πρέπει να προχωρήσει σε καινούργιο τύπο σχέσεων, όμως συναντά σημαντικές δυσκολίες. Είναι φορέας των πολλαπλών μητρικών και πατρικών επιδράσεων, γιατί το Εγώ του διαμορφώθηκε μέσα από πολλαπλές μιμήσεις και ταυτίσεις με τις γονεϊκές εικόνες. Πολύ συχνά ο έφηβος για να επιβεβαιώσει την αυτονομία του, οδηγείται σε στάση αντίθεσης ή και εξέγερσης απέναντι στους γονείς του. Αυτές όμως οι εξεγέρσεις αποκαλύπτουν τους βαθείς δεσμούς που έχει με τους γονείς του και που δυσκολεύεται να κόψει. Αυτή η επιθετική εξέγερση των εφήβων είναι προτιμότερη από μια παθητική και αγχώδη υποταγή. Είναι γνωστές οι περιπτώσεις των αιχμαλωτισμένων από τη μητέρα γιων, η οποία ασυνείδητα τους ευνουχίζει, απαγορεύοντάς τους κάθε άλλη συναισθηματική και σεξουαλική σχέση. Φυσικά το ίδιο συμβαίνει και με την κόρη υπό το κράτος της πατρικής κυριαρχίας.
Υπάρχουν δραματικές περιπτώσεις όπου ο έφηβος προσπαθεί να δραπετεύσει από το αυταρχικό ασυνείδητο των γονέων του και από τις δικές του φαντασιώσεις με τη αυτοκτονία.
Το αγόρι χρειάζεται κυρίως να επιβεβαιώσει τον ανδρισμό του και επομένως πρέπει να επωφελείται από σχέσεις με άνδρες με τους οποίους να μπορεί να ταυτιστεί.
Η γυναίκα έχει περισσότερη αυτοπεποίθηση για την θηλυκότητά της από ότι ο άνδρας για τον ανδρισμό του. Η γυναίκα είναι πάντα μια ενδεχόμενη μητέρα, ενώ ο άνδρας που δεν μπορεί να επιβεβαιωθεί σαν άνδρας παραμένει «παιδικός».
Το κορίτσι μπορεί να ταυτιστεί ευκολότερα με την μητέρα η οποία είναι το αντικείμενο της πρώτης ανθρώπινης σχέσης, ενώ το αγόρι πρέπει να αναλάβει μια δύσκολη ρήξη, προκειμένου να απαρνηθεί την μητέρα και να ταυτιστεί με την αντρική εικόνα. Για να περάσει από τον κόσμο των γυναικών στον κόσμο των ανδρών, το αγόρι πρέπει να δείξει τις ικανότητες του. Εάν ο έφηβος δεν μπορεί να επιβεβαιώσει το φύλο του και να το επιβάλλει, απειλείται ο ανδρισμός του.
Ο άνδρας είναι περήφανος για τον ανδρισμό του, γιατί έπρεπε να τον κατακτήσει ξεπερνώντας το άγχος της έλλειψής του. Η δυναμική διαμαρτυρία των αγοριών εφήβων σημαίνει την ανάγκη τους να τους αναγνωρίσεις σαν άνδρες.
Η σχέση των εφήβων με τους γονείς τους παίζει σημαντικό ρόλο στην ψυχική τους ισορροπία. Υπάρχει η ανάγκη ενός ισχυρού πατέρα και μιας σταθερής μητέρας, οι οποίοι θα συμβάλλουν στην σωστή διαμόρφωση της προσωπικότητας του εφήβου. Αυτή η γονική ισχύς και σταθερότητα πρέπει να είναι εσωτερική και όχι μόνο επιφανειακή.
Πολλές φορές, πίσω από την αυστηρότητα του πατέρα να κρύβεται άγχος και ανασφάλεια , τα οποία το παιδί διαισθάνεται με αποτέλεσμα να έχει διάφορες ψυχολογικές αντιδράσεις και διαταραχές της συμπεριφοράς.
Στην εφηβεία ο έφηβος και η έφηβη χρειάζονται να ξεπεράσουν την φαντασιωσική ζωής του και να την υποβάλλουν στον έλεγχο της πραγματικότητας. Γι’ αυτό χρειάζονται ανθρώπους πιο αντικειμενικούς από τους γονείς τους και ικανούς να τους ακούσουν και να τους καταλάβουν. Αυτοί μπορεί να είναι οι δάσκαλοι, οι καθηγητές, οι φίλοι, οι συγγενείς, διάφοροι ειδικοί, κ.λ.π.
Η εφηβεία είναι μια περίοδος κατά την οποία παρατηρείται σημαντική και απότομη αύξηση των επιθυμιών, ενορμήσεων και φαντασιώσεων, οι οποίες ενώ σε άλλες φάσεις της ψυχοσεξουαλικής ανάπτυξης περνούν απαρατήρητες ή περιορίζονται στο ασυνείδητο, κατά την εφηβεία αναδύονται στην συνείδηση υπερπηδώντας τα εμπόδια που παρεμβάλλει στο δρόμο τους η απώθηση.
Ο έφηβος προσπαθώντας να ελέγξει την ένταση των ενορμήσεων του χρησιμοποιεί διάφορους μηχανισμούς αμύνης όχι όμως πάντοτε με απόλυτη επιτυχία, με αποτέλεσμα να εμφανίζει διάφορε νοσηρές διαστρεβλώσεις του χαρακτήρα του.
Πολλές φορές οι έφηβοι εμφανίζουν μια τάση να αποκρούουν βίαια κάθε ενόρμηση που αποπνέει σεξουαλικότητα, αποφεύγουν κάθε συγχρωτισμό με συνομήλικους, αρνούνται να συμμετάσχουν σε διασκέδαση, αποφεύγουν την μουσική, το χορό, τα ωραία ρούχα και γενικά παρουσιάζει μια γενική εγκατάλειψη.
Αυτή η κατάσταση ασκητισμού μπορεί να μεταστραφεί στο τελείως αντίθετο. Μια άλλη ιδιομορφία του χαρακτήρα των εφήβων είναι η επιθυμία να σκέπτονται αφηρημένα θέματα. Αναπτύσσουν απόψεις για την ζω, τον θάνατο, για το ν έρωτα, για την οικογένεια, για τα επαγγέλματα, για την ανεξαρτησία, για τα πολιτικά πράγματα, για την εξουσία, για την φιλία, κ.λ.π.
Παρά τον πολύπλευρο χαρακτήρα των ενδιαφερόντων του, ο έφηβος δεν παύει να εστιάζει την προσοχή του στον εαυτό του. Τα θέματα που τον ενδιαφέρουν είναι αυτά τα οποία προκαλούν τις συγκρούσεις μεταξύ των διαφόρων ψυχικών θεσμών, δηλαδή μεταξύ Ασυνειδήτου, Εγώ και Υπερεγώ.
Η αυτοαπομόνωση, η διανοτικοποίηση, η απομάκρυνση από τα αντικείμενα αγάπης της παιδικής ηλικίας δεν είναι οι μοναδικές τάσεις που εμφανίζονται στις αντικειμενότροπες σχέσεις των εφήβων. Μερικές φορές ο έφηβος ή η έφηβη συνδέεται με συνομήλικα άτομα, οπότε η σχέση παίρνει την μορφή μιας παθιασμένης φιλίας. Άλλοτε πάλι ο δεσμός αφορά ένα μεγαλύτερο άτομο που παίρνει σαν ηγέτη και αποτελεί καθαρά ένα υποκατάστατο των εγκαταλειμμένων γονικών αντικειμένων.
Άλλη μια ιδιομορφία που παρατηρούμε στις αντικειμενότροπες σχέσεις της εφηβείας, είναι η τάση του έφηβου όχι τόσο να κατέχει τα αντικείμενα της αγάπης του, αλλά να αφομοιωθεί ή να ταυτιστεί ναζί τους. Προσπαθεί σπασμωδικά να έρθει σε επαφή με εξωτερικά αντικείμενα, για να εμποδίσει την παλινδρόμηση της Libido στον ναρκισσισμό, έστω κι’ αν αυτό γίνεται μέσα από τον ναρκισσισμό του, δηλαδή μέσα από μια σειρά ταυτίσεων.
Σύμφωνα με τις ψυχαναλυτικές απόψεις, κάθε περίοδος της ανθρώπινης ζωής κατά την οποία αυξάνεται η Libido, μπορεί να αποτελέσει την αφετηρία μιας νευρωτικής ή ψυχωτικής νόσου.
Οι διάφορες ψυχολογικές διαδικασίες οι οποίες συντελούνται κατά την εφηβεία είναι φυσιολογικές εφ’ όσον εκπληρώνονται ορισμένες προϋποθέσεις.
Ο ασκητικός έφηβος είναι φυσιολογικός όσο η διάνοιά του λειτουργεί ελεύθερα και έχει ορισμένες υγιές αντικειμενότροπες σχέσεις. Αν όμως η ασκητική στάση διατηρηθεί με αυστηρότητα, αν η διαδικασία διανοητικοποίησης καταλάβει ολόκληρη την πνευματική ζωή, κι’ αν οι σχέσεις με τους άλλους βασίζονται αποκλειστικά στην αλλαγή των ταυτίσεων, θα είναι δύσκολο στον Ψυχίατρο να αποφασίσει με βάση την παρατήρηση τι αποτελεί μεταβατική φάση της ομαλής εξέλιξης τι είναι ήδη παθολογικό.
Εν συνεχεία θα αναφέρουμε τους διάφορους προδιαθεσικούς παράγοντες της εφηβικής αυτοκτονίας.
1.- Προβλήματα συμπεριφοράς.
Εθισμός στο κάπνισμα, στα ποτά, στα ναρκωτικά.
Επιθετική και παραβατική συμπεριφορά, σωματική βία, βανδαλισμοί, κλοπές, προβλήματα με της αρχές, συλλήψεις, φυλακίσεις.
2.- Συναισθηματικά προβλήματα.
Μοναξιά, χαμηλό αίσθημα αυτοεκτίμησης, αγχώδεις διαταραχές, δυσθυμία, μείζονα κατάθλιψη, διπολική διαταραχή, ψυχωτικές καταστάσεις.
3.- Γνωσιακά προβλήματα.
Δυσκολίες στην συγκέντρωση και την προσοχή
4.- Απώλεια κάποιου σημαντικού προσώπου λόγω θανάτου
5.- Διαζύγιο γονέων.
6.- Σχολική αποτυχία
7.- Αποτυχία σε διαπροσωπικές σχέσεις
8.- Μετακόμιση σε άλλο σπίτι, άλλη πόλη
9.- Απομάκρυνση από την οικογένεια (Σπουδές, στρατιωτική θητεία)
Οι απόπειρες αυτοκτονίας συμβαίνουν μέσα στο πλαίσιο καταθλιπτικών επεισοδίων και άλλων ψυχοπαθολογικών διαταραχών.
Γενικά ένας έφηβος πιθανόν να κάνει απόπειρα αυτοκτονίας εάν:
1.- Έχει κάνει προηγούμενες απόπειρες
2.- Έχει κάνει προσφάτως απόπειρα ένα φιλικό πρόσωπο.
3.- Έχει αυτοκτονικό ιδεασμό.
4.- Έχει χαμηλή αυτοεκτίμηση
5.- Έχει κατάθλιψη
Η κατάθλιψη στους εφήβους είναι ένα σοβαρό ψυχολογικό πρόβλημα και ο κυριότερος παράγων πρόκλησης αυτοκτονίας συμπεριφοράς. Παρ’ όλα αυτά δεν διαγιγνώσκεται εύκολα, γιατί στην εφηβεία δεν εμφανίζεται με την κλασική μορφή των ενηλίκων.
Η κατάθλιψη στους εφήβους εμφανίζεται με συμπτώματα όπως ανησυχία, ανία, υπερκινητικότητα, τεμπελιά, προβλήματα συμπεριφοράς, επιθετικότητα, φυγές από το σπίτι, κ.λ.π.
Πολλες φορές οι απόπειρες των εφήβων είναι επιθετικές εναντίον των γονέων, άλλοτε παριστούν μια δραματική προσπάθεια να προκαλέσουν προσοχή στα προβλήματά τους με την ελπίδα ότι θα τύχουν βοήθειας.
Επίσης, η απόπειρα μπορεί να εκφράζει 1) Μια επιθυμία να βρουν την ηρεμίας μέσα στην ανυπαρξίας, 2) Επιθυμία να συναντήσουν ένα γονέα, 3) Μια αντίδραση σε κάποια ψευδαισθητική παρότρυνση.
Είναι γεγονός ότι οι σκέψεις ή οι απειλές των εφήβων για αυτοκτονία πολλές φορές δεν τυγχάνουν της δέουσας προσοχής. Γι’ αυτό ποτέ δεν πρέπει να αδιαφορούμε όταν ένα έφηβος εκφράζει ιδέες αυτοκτονίας, αλλά θα πρέπει αν τον ρωτάμε λεπτομέρειες για τις ιδέες του και να εξετάζουμε το σύνολο της συμπεριφοράς του.
Το φαινόμενο της αυτοκτονίας είναι πράγματι από πολλές απόψεις σκοτεινό.
Η ψυχανάλυση προσπάθησε να δώσει κάποιες εξηγήσεις που αφορούν την κατάθλιψη και της εξ’ αυτής προκαλούμενες αυτοκτονίες.
Σύμφωνα με την ψυχανάλυση οι εκλυτικές αιτίες της μελαγχολίας ή κατάθλιψης ξεπερνούν γενικά την περίπτωση όλες τις καταστάσεις που συνεπάγονται προσβολή, εγκατάλειψη ή απογοήτευση, καταστάσεις που μπορούν να εισάγουν στην σχέση μια αντίθεση αγάπης και μίσους μπορεί να οφείλεται άλλοτε στην πραγματικότητα και άλλοτε σε ιδιοσυστασιακούς παράγοντες.
Η αγάπη για το αντικείμενο, δηλαδή η αγάπη για το αγαπημένο πρόσωπο δεν εγκαταλείπεται από το μελαγχολικό, ενώ το αγαπημένο πρόσωπο εγκαταλείπεται όταν τον απογοητεύσει. Για να μην χαθεί η αγάπη, ο μελαγχολικός καταφεύγει στην ναρκισσιστική τακτοποίηση με το αντικείμενο. Έτσι, το μίσος στρέφεται ενάντια σ’ αυτό το υποκατάστατο αντικείμενο, δηλαδή στο Εγώ του μελαγχολικού.
Δηλαδή ένα μέρος του Εγώ του μελαγχολικού στρέφεται εναντίον του άλλου μέρους του Εγώ, το προσβάλλει, το ταπεινώνει και τα βασανίζει αντλώντας από αυτή την οδύνη μια σαδιστική ικανοποίηση. Το μαρτύριο που επιβάλλει στον εαυτό του ο μελαγχολικός και του παρέχει αναμφίβολα ευχαρίστηση, αντιπροσωπεύει την ικανοποίηση που επιτυγχάνουν οι σαδιστικές ροπές και οι ροπές μίσους, οι οποίες έχοντας για στόχο κάποιο αντικείμενο, έχουν στραφεί με τον τρόπο που αναφέραμε πάρα πάνω, ενάντια στο ίδιο το υποκείμενο.
Οι μελαγχολικοί κατορθώνουν με αυτόν τον τρόπο να εκδικούνται και να βασανίζουν τα αγαπημένα τους πρόσωπα, καταφεύγοντας δηλαδή στη νόσο, ώστε να μην είναι υποχρεωμένοι να τους εκδηλώνουν άμεσα την εχθρότητά τους.
Ο σαδισμός αυτός έρχεται να λύσει το αίνιγμα της τάσης της αυτοκτονίας που καθιστά την μελαγχολία τόσο ενδιαφέρουσα και τόσο επικίνδυνη.
Κατόπιν των ανωτέρω στοιχείων μπορούμε να καταλάβουμε γιατί οι έφηβοι με την έντονη συναισθηματική αστάθεια που τους διακρίνει, ένεκα της οποίας εύκολα υφίστανται συναισθηματικές απογοητεύσεις και ενορμησιακές ματαιώσεις, καταφεύγουν με κάποια σχετική ευκολία στην κατάθλιψη και στην χειρότερη περίπτωση στην απόπειρα αυτοκτονίας.
Η θεραπεία των καταθλιπτικών εφήβων παρουσιάζει σοβαρά προβλήματα. Οι έφηβοι συνήθως δεν αναγνωρίζουν ότι χρειάζονται βοήθεια, επειδή τους λείπει η ευαισθησία, η συνειδητοποίηση δηλαδή των ψυχικών τους προβλημάτων και γι’ αυτό προσπαθούν να αποφύγουν την θεραπεία και δεν συνεργάζονται .
Πιέζονται να ακολουθήσουν την θεραπεία από τους γονείς, τους δασκάλους, τους γιατρούς και γενικά από πρόσωπα που έχουν κάποια εξουσία.
Εάν μπορούμε επιτυχώς να αναγνωρίσουμε τα σημάδια της κατάθλιψης στους εφήβους εγκαίρως θα είμαστε σε θέση να προλαμβάνουμε πολλές απόπειρες αυτοκτονίας.
Η θεραπεία συνίσταται σε φαρμακευτική αγωγή με διάφορα φάρμακα όπως αντικαταθλιπτικά, αγχολυτικά, απιψυχωτικά.
Σε βαρύτερα και επικίνδυνα περιστατικά εφαρμόζεται ηλεκτροσπασμοθεραπεία.
Επίσης, απαραίτητη είναι η ψυχοθεραπεία και η συμβουλευτική, στις οποίες θα ήταν πολύ ωφέλιμο να υποβάλλονται και οι γονείς του εφήβου.
Τα προβλήματα ψυχικής υγείας στους νέους πολλαπλασιάζονται εντυπωσιακά και εις το μέλλον θα λάβουν τρομακτικές διαστάσεις, γι’ αυτό θα πρέπει να δοθεί μεγάλη σημασία στην πρόληψη.
Ο πρώτος παράγων πρόληψης είναι η ενημέρωση γύρω από την κληρονομικότητα. Εάν δηλαδή υπάρχει ιστορικό ψυχικής νόσου στους γονείς ή στις οικογένειες τους.
Ο δεύτερος παράγων είναι η εκπαίδευση του ζευγαριού πριν τεκνοποιήσουν, πώς να συμπεριφέροντε μεταξύ του και απέναντι στα παιδιά τα οποία πρόκειται να αποκτήσουν.
Οι μητέρες αλλά και οι πατέρες έχουν την ψευδαίσθηση ότι είναι αλάθητοι και φέρονται ανάλογα με τα δικά τους βιώματα και τις ψυχολογικές τους συγκρούσεις.
Έχει σημασία η εκπαίδευση του ζευγαριού να γίνεται πριν να τεκνοποιήσουν ώστε να γνωρίζει τα ουσιώδη στοιχεία της σωστής συμπεριφοράς. Μια σωστή εκπαίδευση του ζευγαριού περιέχει θέματα που αφορούν τη σχέση του ζευγαριού (προσωπικές. Σεξουαλικές, κοινωνικές). Το οικογενειακό προγραμματισμό, την σύλληψη, την εγκυμοσύνη, τον τοκετό, την ψυχολογία της γυναίκας και του άνδρα, το ρόλο της μητέρας και του πατέρα, την ψυχοσωματική ανάπτυξη του παιδιού, τα στάδια της ανάπτυξής της προσωπικότητάς του, τον θηλασμό, την καθαριότητα, την τάξη, την εφηβεία, την σεξουαλική ενημέρωση, της σεξουαλικές παρεκκλίσεις, την σεξουαλική ενημέρωση, την σχολική συμπεριφορά, τον επαγγελματικό προσανατολισμό και γενικά τα σπουδαιότερα ψυχοκοινωνικά και ιατροκοινωνικά θέματα
Αλλά οι σπουδαιότερη ωφέλεια που θα αποκομίζει το ζευγάρι από την ένταξή του με τον εθισμό, είναι ότι καθένας από τους δύο, θα μπορέσει να γνωρίσει καλύτερα τον εαυτό του.
Και γονείς οι οποίοι διαθέτουν το «ΓΝΩΘΙ ΣΕ ΑΥΤΟΝ» είναι εγγύηση ότι θα φέρουν στον κόσμο παιδιά με καλή ψυχική υγεία.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Calhonn, L.G., Selby, L.W. and Selby, L.E. (1982). The psychological aftermath of suicide. Clinical psychology review, 2 : 409 – 420
- Frend Anna 1966. the Ego and the Mecanisms of Defence. – Εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1966
- Frend Sigmund 1915. Δοκίμια μεταψυχολογίας. – Εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 2000
- Garber, J., Kriss, M., Kovh, M., et al (1988) “Recurrpnt depression in adolescents”, A following study. Journal of the American Academy Childhood Adolescence Psychiatry, 27 : 49 – 54.
- Ladame F., OTTINO J. 1993, Les paradoxes dn suicide. Adolescence (Paris), 11, 125 – 136
- Ladame F., OTTINO J., Pawlak C., (1995) Adolescence et suicide, Paris, Masson.
- Lewinsohh P.M., Ronde P., Seeley J.R. 1994, Psychosocial risk factors for future a dolescent suicide attempts. Journal Consulting Clinical Psychology, 62, 297 – 305
- Mattsson A., Seese L and Hawkins J., (1969). Suicide Behaviour as a child psychiatric emergency. Archives General Psychiatry, 20 : 100 – 109.
- Manco George, 1993, Psychanalyse et Education. – Εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1997
11. Shaffer D., Fisher P. (1981). The epidemiology of suicide in children and young adolescents. Journal Childhood Psychology Psychiatry, 15 : 275 – 291
12. Shaffer D., Garland A., Gould M., et al. (1988) Preventing teenage suicide: “A critical review journal of the American Academy Childhood Adolescence Psychiatry, 27 : 675 – 687.
13. Shafi H., Whittinghill R. and Healy M. (1979), the pediatric - psychiatric moder for emergencies in child psychiatry. American Journal Psychiatry, 136 : 1600 – 1601
14. Toolam J.M. (1962) “Depression in children and adolescents. American journal of Orthopsychiatry, 32 : 404 – 415
15. Wexler L., Weissman M. and Kasl S. (1978). Suicide attempts 1970 – 1975. British Journal Psychiatry. 132 : 180 - 185
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου